Ekonomi, psikoloji ve finans alanları, farklı ama birbiriyle bağlantılı yöntemler geliştiriyor. Bazen bir çörek, bazen bir hamburger, bazense bir lokum çeşidi, insan davranışlarını ve ekonomik sistemleri anlamamız için çarpıcı bir ölçüt haline geliyor. Donut Ekonomisi, Big Mac Endeksi ve Marshmallow Testi gibi sıra dışı ölçekler, bize küresel ekonomiden bireysel karar alma mekanizmalarına kadar çeşitli alanlarda çarpıcı bilgiler sunuyor. Peki, bu ölçekler ne anlama geliyor? Gelin, bu üc ilginç yaklaşıma yakından bakalım.
Bu yazıda neler var?
Sıradan Nesneler, Sıra Dışı İçgörüler
Disiplinler arası bir bakışla insanlığı anlamamıza yardım eden bu üç model, belki de karmaşık gerçekliği anlamak için basit metaforlara ihtiyacımız olduğunu gösteriyor. İşte küresel ekonomiden bireysel tercihlere uzanarak bize benzersiz bir perspektif sunan üç sıra dışı kavram…
- Donut, sürdürülebilir bir gelecek için ekonomiyi yeniden tanımlıyor.
- Marshmallow, bireysel tercihlerin psikolojik kökenlerine iniyor.
- Big Mac, küresel eşitsizlikleri fast-food tabağına sığdırıyor.
Donut Ekonomisi: Ekonomi sadece büyüme mi demek?
Kate Raworth tarafından geliştirilen Donut Ekonomisi, geleneksel ekonomik modellerin sınırlarını sorgulayan yenilikçi bir yaklaşım sunuyor. Model, adını donut şeklinden alıyor ve insanın temel ihtiyaçlarıyla ekolojik sınırlar arasındaki dengeli bir ekonomik alanı temsil ediyor.
Donut ekonomisinin merkezinde iç çeper, yani temel insani ihtiyaçlar bulunuyor: su, gıda, barınma, eğitim, sağlık, eşitlik ve sosyal adalet gibi unsurlar. Dış çeper ise ekolojik sınırları belirliyor: iklim değişikliği, biyoçeşitlilik kaybı, ormansızlaşma ve çevresel kirlilik gibi faktörler.
Bu model, büyümeye odaklanan geleneksel kapitalizmin aksine, ekonomik faaliyetlerin insan ve gezegen için adil ve sürdürülebilir olması gerektiğini savunuyor. Örneğin, Amsterdam Belediyesi donut ekonomisini benimseyen ilk büyük şehir olarak 2030 yılına kadar tam anlamıyla döngüsel bir ekonomiye geçmeyi hedefliyor.
Donut Ekonomisi, “daha fazla tüketmek” yerine “daha doğru büyümek” anlayışını benimseyen ve gelecek nesillere daha yaşanabilir bir dünya bırakmayı amaçlayan bir model olarak dikkat çekiyor.
Big Mac Endeksi: Dünya Ekonomisinin Fast-Food Terazisi
1986 yılında The Economist dergisi tarafından oluşturulan Big Mac Endeksi, küresel para birimlerini karşılaştırmak için geliştirilmiş esprili ama etkili bir yöntem. McDonald’s restoranlarında satılan Big Mac fiyatları temel alınarak hesaplanan bu endeks, Satın Alma Gücü Paritesi (SAGP) teorisine dayanıyor.
Endeksin mantığı basit: Aynı standartta üretilen ve satılan bir ürünü (Big Mac) kullanarak, farklı ülkelerdeki fiyat farklılıkları ve para birimlerinin değerleri gözlemleniyor. Örneğin, ABD’de bir Big Mac 5 dolar, Türkiye’de 75 TL ise, bu fiyatlar üzerinden TL’nin dolara göre aşırı değer kaybedip kaybetmediği hesaplanabiliyor.
Big Mac Endeksi, zaman zaman eleştirilse de küresel ekonomide ülkeler arasındaki satın alma gücü farklılıklarını görmek için pratik bir ölçek olarak kullanılıyor. Hatta bazı Afrika ülkelerinde KFC Endeksi gibi alternatif versiyonları da bulunuyor.
Marshmallow Testi: Sabır ve Başarı Arasındaki Bağlantı
1970’lerde psikolog Walter Mischel tarafından geliştirilen Marshmallow Testi, bireylerin hazları erteleme yeteneğini ölçmek için kullanılıyor.
Deney, çocuklara birer marshmallow verilerek yapılıyor ve onlara “Eğer 15 dakika bekleyebilirsen, ikinci bir marshmallow kazanacaksın” deniyor. Kimi çocuklar hemen marshmallow’u yiyor, kimileri ise sabredip ikinci marshmallow’u almayı başarıyor.
Peki, bu testin sonucunda ne fark ediliyor? Sabır gösteren çocukların ilerleyen yıllarda akademik başarılarının daha yüksek olduğu, SAT gibi sınavlardan daha iyi puan aldıkları ve bağımlılık oranlarının daha düşük olduğu görülmüş. Bu da kendi kendini kontrol edebilmenin başarı için çok önemli bir faktör olduğunu gösteriyor.
Günlük hayatta da benzer testleri kendimize uygulayabiliriz. Kahvemiz gecikince sabırla bekleyebiliyor muyuz? Beğendiğimiz bir ürünü almak için aylarca tasarruf edebilir miyiz? İşte bu sorular, bizim zevkleri erteleme becerimiz hakkında ipucu veriyor.
Ancak eleştiriler de var: Sosyoekonomik faktörler (güvenli bir ortamda büyüme) çocukların kararını etkileyebiliyor. Yani “sabır” tek başına bir ölçüt değil; koşullar da belirleyici.
Sonuç: Ekonomiyi ve Bireysel Davranışları Anlamanın Farklı Yolları
Donut Ekonomisi, Big Mac Endeksi ve Marshmallow Testi, dünyayı anlamamız için farklı ama etkili ölçekler sunuyor. Kimi toplumsal refahı dengelemeyi amaçlıyor, kimi ekonomik dalgalanmaları sadeleştiriyor, kimi ise bireysel karar mekanizmalarımızı çözümlüyor. Hepsi de finans, ekonomi ve insan psikolojisinin birbirinden ayrılmaz olduğunu gösteriyor.
